1. Giriş
Afrika kıtasının en küçük üçüncü devleti olan Komorlar, Hint Okyanusu’nda ticaret yapan Ummanlı denizciler tarafından “ay adaları” anlamında Kumr yahut Cezâirü’l-Kamer olarak isimlendirilmektedir.[1] Osmanlı kaynaklarında ise Komorlar, Kamer Adaları/ Cuzûru’l-Kamer olarak geçmektedir.[2] 2002 yılına kadar Komorlar Federal İslam Cumhuriyeti adıyla tanınan adalar, dünyada resmî adında “İslam” ibaresi olan beş ülkeden biri olmuştur.[3] Arapçada el-Cumhûriyyetü’l-Kumuri’l-İttihâdiyyeti’l-İslâmiyye, Fransızcada République Fédérale Islamiquedes Comores, olarak geçmektedir. 2002 yılında adındaki “İslam” kelimesini çıkartan ülke, bu tarihten itibaren Komorlar Birliği olarak tanınmaktadır.[4] Mozambik ve Madagaskar’ın ortasında yer alan Komorlar Birliği; Büyük Komor (Grande Comore/ Njazidja/ Ngazidya), Moheli (Mwali), Anjouan (Nzuwani/ Yuhana/ Hunzuvan) ve Mayotte (Maore) isimli dört adadan oluşmaktadır. Komorlar, iç işlerinde özerk üç federal bölgeden (Büyük Komor, Anjuan ve Moheli) ve yedi yerel yönetimden oluşmaktadır. Küçük adalar da bu özerk adalara tabiidir. Komorlar Birliğinin bir parçası olan Mayotte Adası ise stratejik önemi sebebiyle Fransız sömürge yönetiminin sürdürüldüğü bir idari yapıdadır.[5] Mayotte, 2014’te Avrupa Birliği (AB) üyeliğine kabul edilmiştir. Komorlar Birliği’nin başkenti Moroni’dir ve Büyük Komor Adası’nda yer almaktadır. Adalarda dört belediye bulunmaktadır: Büyük Komor’un merkezi Moroni; Moheli’nin merkezi Fomboni; Anjouan’ın merkezi Domoney ve Moutsamoudou’dur. Adalar, başkanlık tipi federal cumhuriyetle idare edilmektedir. Devlet başkanı altı yılda bir halk tarafından seçilir. Federal Meclis ise, seçimle belirlenen 42 üyeden oluşmaktadır ve beş senede bir seçilir.
Ülkedeki hukuk sistemi, İslam hukuku ve Fransız hukukunun karışımından meydana gelmektedir.[6] Komor Adaları 7 Haziran 1992’de yürürlüğe konan, 2009, 2014 ve 2018’de değişikliğe uğramış olan anayasayla yönetilmektedir. Anayasa, adalardaki rejimi Federal İslam Cumhuriyeti olarak adlandırmaktadır.[7] 2018'de kabul edilen anayasa ile 2001 yılından bu yana üç ada arasında dönüşümlü olarak yürütülen tek dönemlik federal başkanlık sistemi yürürlükten kaldırdı. Seçimlerde Mayotte adası hariç üç adanın yönetimi için tek bir başkan seçilir. Ayrıca üç adanın valileri de seçimle iş başına gelir. Valilerin yanı sıra üç adada birer cumhurbaşkanı yardımcısı bulunmaktadır.
2. Komor Adalarının Kısa Geçmişi
Tarihî kaynaklar irdelendiğinde, evvelce büyük ölçüde boş olan Komor Adaları, Müslümanların bölgeye ulaşıp adalarda sultanlıklar kurmasından sonra canlanmıştır. İlk önce Müslüman Arap denizciler M.S 750 yılında Anjouan Adası’na ayak basarak bölgeye yerleşmeye başlamışlardır.[8] Ancak tarihî arşivlerde yer alan bilgilere göre, İslam dininin Anjouan adasında yayılması 14. yüzyılda, çoğunlukla ticaret amacıyla gelen ve adaya yerleşen Müslüman Araplar aracılığıyla gerçekleşmiştir. Müslümanlık ada halkı arasında yaşanan evlilikler vesilesiyle de yayılarak zamanla nüfuz ve tesirini kuvvetlendirmiştir. Ayrıca adalarda iktidarı elinde bulunduran sultanların Müslümanlığı benimsemesi, dört adada da İslamiyet’in hızla yayılmasına önemli ölçüde etki etmiştir. [9]Büveyhilerin İran’ın Şiraz kentini M.S 934 yılında işgal etmesi üzerine şehirde yaşayan Sünni Arapların bir bölümü Doğu Afrika sahillerine bir bölümü ise Hint Okyanusunda yer alan adalara göç etmiştir. İran Körfezi ve Güney Arabistan bölgesindeki göçler 16. yüzyılın başına kadar belirli zaman aralıklarında sürmüştür.[10] Yaşanan bu gelişmelerin ardından M.S 975 yılında Şirazlılara mensup Ali b. İsa Kilve Sultanlığını kurdu ve kısa bir zaman içerisinde Komor Adaları da dâhil olmak üzere Doğu Afrika’nın sahil kesimlerindeki pek çok yerleşim noktası bu sultanlığın yönetimine tabii olmuştur. Kilve Sultanlığının Müslümanlar tarafından 1500 senesinde fethedilmesinin ardından Büyük Komor Adası halkı İslamiyet’i benimsemiştir. Mayotte ve Moheli adalarının İslamiyet’le olan münasebetleri ise farklı zaman dilimlerinde ve farklı biçimlerde olmuştur. 10. yüzyıldan 15. yüzyıla kadar Kilve Sultanlığı ile Madagaskar arasındaki temaslar Komorlar üzerinden gerçekleştiğinden, adaların idaresi bu iki devlet arasında sürekli el değiştirmiştir. Yerli halkın Tinku, Portekizli tüccarların San Loranzo ismini taktıkları Madagaskar Adası’nı, Arap coğrafyacılar “Büyük Komor” olarak tanımlamaktaydılar.[11] Buraya Madagaskar isminin verilmesinden sonra Hint Okyanusu’nda ticaret yapanlar, Büyük Komor adını bu kez kuzeyindeki takımadaların en büyüğü olan ‘Ngazidya’ için ifade etmiştir. Dört adayı yerli kabilelerin ‘Beca’ adını verdikleri yaklaşık 40 reis yönetiyordu. Bu kişiler İslamiyet’i benimseyince kendilerine ‘fani’ denilmeye başlamıştır. Ayrıca dört adayla da temaslarda bulunan Arap idareciler, bu reislerin kızlarıyla evlenerek siyasi güç kazanmışlardır. Bazı dönemlerde sultanların ‘Cumbe’ unvanı verilen kızları da adalarda yönetimi ele almıştır. Mesela 1842 ve 1878 yılları arasında ‘‘Cumbe Fatma’’ adlı sultan Moheli Adası’nda hüküm sürmüştür.
3. Komorlarda Nüfus Yapısı
Mayotte adası hariç geri kalan üç adanın toplam nüfusu 26 Ağustos 2021 itibariyle 891.744’dür.[12] Adalarda ortalama yaş 20’dir.[13] Mayotte Adası’nın nüfusu ise 26 Ağustos 2021 itibariyle 280.726’dır.[14] Fransa’da yaşayan yaklaşık 420.000 Komorlu ile birlikte dünyada toplam 1.510.000 Komor vatandaşı bulunmaktadır. Komorların başkenti aynı zamanda Büyük Komor’un da merkezi olan Moroni’dir. Şehrin nüfusu 54.721’dir.[15] Fransa’da, özellikle de Marsilya’da yaşayan bir Komor topluluğu vardır. Nüfusun %29,4’i şehirlerde hayatını sürdürmektedir ve ortalama ömür 55 yıldır.[16] %47,5’ini 14 yaşın altındakiler oluşturduğu nüfusun artış hızı %1,87’dir.[17]
Nüfusun %98’i Müslümandır. Geri kalan %2’lik dilim farklı din ve inançlara mensuptur. Komor Adaları halkının %90’ı Svahili, %8,5’i ise Arap’tır. Doğu Afrika’nın çeşitli bölgelerin de yaşayan ve neredeyse tamamı Müslüman olan Svahililer, hayatlarını çoğunlukla sahil kesimlerinde sürdürmektedir. “Svahili” sözcüğü Arapçada “sahil” söz öbeğinin çoğulundan gelmektedir. Svahililer siyah tenlidirler ve kendilerine özgü bir lisan mantığı ve yapısı vardır.
4. Komorlarda İktisadi Durum
Komorlar Birliğinin para birimi Komor frangıdır ancak Mayotte Adası, 2002’den bu yana AB para birimi olan avroyu kullanmaktadır. BM Gıda ve Tarım Örgütü’nün (FAO) açlık tehlikesi altındaki 22 ülkeden biri olarak belirlediği Komorlar, dünyanın en fakir ülkelerinden birisi olarak kabul edilmektedir.[18] FAO’nun 2013 yılında açıkladığı yetersiz beslenme verileri sıralamasında Komorlar %65,3 ile Müslüman ülkeler içerisinde ilk sırada yer almaktadır. Komorlar’ın gıda üretiminde ve ekonomide geri kalmış olmasının en temel sebebi, sömürge döneminde Fransızların ülkenin gelişimini kasıtlı bir şekilde engellemiş olmasıdır. Sömürgeciler Komor Adaları’nın tüm zenginliklerini Fransa’ya taşımışlardır.
Komor topraklarının %45’i tarım alanıdır ve ekonomisi birinci derecede tarım ve balıkçılıktan oluşmaktadır. Komorlarda tarım eski yöntemlerle sürdürülmektedir. Kullanıma açık tarım arazilerinin %35’ine sahip olan Avrupalılar buralardan sağladıkları bütün gelirleri ülke dışına çıkarmaktadırlar.[19] 2011 yılında Devlet Başkanı Ahmed Abdallah M. Sambi’nin yardım çağrısı karşısında Komorlar’a giden Türk İşbirliği ve Kalkınma İdaresi Başkanlığı (TİKA), tarımsal alanda toplumun temel ihtiyaçlarının temini için bir çalışma başlattı.[20] 1 kilo patatesin 100 avrodan pahalı olduğu ülke için patates üretimi projesi hazırlayan TİKA’nın çalışması Komor Tarım Bakanlığı tarafından kabul edildi.[21] Bu vesileyle TİKA’nın, Komorlar Birliği’nde 2010 - 2020 arasında başta tarım, eğitim, idari altyapı ve acil insani yardım olmak üzere çeşitli alanlarda 172 proje ve faaliyeti hayata geçirdiğine işaret etmek gerekir.[22]
Komorlar Birliği’nin gayrisafi yurtiçi hasılası (GSYİH), satın alma gücü paritesine (parite, iki ülke parasının karşılıklı değeri) göre 2019 yılında 2,53 milyar ABD doları olmuştur. Ülkede GSYİH yükseliş hızı aynı yıl içerisinde %1,9 artmış ve enflasyon oranı aynı yıl içerisinde %3,3 kadar olmuştur.
Komorlar başta pirinç olmak üzere hububat gibi gıda maddeleri, tekstil ve her türlü ulaşım aracı ile yapı malzemeleri çoğunlukla Kenya, Kuveyt, Fransa ve Pakistan’dan ithal etmektedir. En önemli ihracat ürünleri ise vanilya, karanfil, mangrove ve ylang ylang bitkisidir.[23] Komorlar karanfil ihracatında dünyada ilk sırada vanilya da ise ikinci sırada yer almaktadır. Kozmetik ürünlerinin bir numaralı hammaddesi olan ylang ylang bitkisinden de önemli miktarda gelir elde etmektedir.[24]
Komorlar; Umman, Katar, Kuveyt, Birleşik Arap Emirlikleri, Türkiye ve İran gibi Müslüman ülkeler yanında bazı Avrupalı devletlerden de bedelsiz yardım ve kredi almaktadır.
Anjouan Adası şelaleleriyle ün salmasına rağmen gerekli altyapı olmadığı için Komorlar, su ihtiyacını Dubai’den temin edilen su ile karşılamaktadır.
4. Sağlık, Ulaşım ve Eğitim Durumu
Komor Adalar Birliği’nde sağlık personeli, donanım ve modern imkânların sınırlı oluşuna bağlı olarak mühim sağlık sorunları yaşanmaktadır. Komorlar’da vatandaşların ferdi sağlık sigortası imkanı yoktur. Devlet hastanelerinde tedavi için az bir miktar ücret talep edilirken, özel tedavi kurumlarında tedavi ücretleri çok yüksektir.
Büyük Komor Adasında başkent Moroni yakınında uluslararası trafiğe açık bir hava limanı (Hahaya) ve iç hatlarda kullanılan üç hava alanı vardır. Ülkelerarası seyahatlerde adalara daha çok hava yoluyla ulaşılmaktadır. Ayrıca adalar arası ulaşım genellikle denizden küçük motorlu teknelerle yapılmakla beraber taşımacılıkta küçük uçaklar da kullanılmaktadır.[25]
Eğitim dilinin Fransızca ve okuma yazma oranının %48 olduğu Komorlar’da okulların çoğu başkent Moroni’de yer almaktadır. Ülkede ilkokul çağındaki çocukların %55’inin yararlanabildiği ortaokul ve lise öğrenimi Türkiye’deki imam-hatip okullarına tekabül eden medreselerde verilmektedir. Üniversiteye devam etmek isteyen öğrenciler Uganda, Güney Afrika, Mısır, Suudi Arabistan, Türkiye ve Avrupa’ya gitmektedir. [26]
5. Mayotte Adası Meselesi
Afrika’nın güney doğusunda yer alan Mayotte Adası, coğrafi olarak Komorları oluşturan dört adadan biridir.[27] Nüfusu 280.726 olan Mayotte Adası’nın yaklaşık %65’i Mayotte Adası’nda doğanlardan oluşmaktadır. 1841 yılında Fransa tarafından işgal edilen Mayotte, günümüzde Fransa’yla Komorlar arasındaki en mühim problemdir. Mayotte Adası Fransa’dan bağımsızlığını kazanmasına rağmen ülke yönetimi üzerindeki Fransız etkisi ve tahakkümü hala devam etmektedir. Birleşmiş Milletler de dâhil olmak üzere milletlerarası tüm yapılar Mayotte’un Komor Adaları’na katılmasını desteklese de Fransa, Mayotte üzerindeki sultasını sürdürmektedir.[28] İlk olarak 1974 yılında yapılan, daha sonra 1976 yılında Fransa’nın itirazı ve ısrarları üzerine tekrar edilen referandum sonucunda üç ada (Büyük Komor, Moheli ve Anjouan) Fransa’nın sömürgeliğinden kurtulup bağımsızlığını elde ederken, Komor Adaları’nın bir parçası olan Mayotte Adası, stratejik konumu ve barındırdığı önemli enerji kaynakları sebebiyle Fransızlarca bu haktan mahrum bırakılmış,[29] 2009 yılında gerçekleştirilen referandumdan sonrasında 31 Mart 2011 tarihinde de kendisine Fransa’nın ‘‘denizaşırı ili’’ statüsü verilmiştir. Komorlar 1974’ten bu yana Mayotte’u kendisine ait toprak parçası olarak görmekte ve 1979 senesinde Birleşmiş Milletler’in “referandumu tanımama” kararını buna gerekçe olarak göstermektedir.
2002 yılında tasdik edilen yeni bayraklarında Mayotte Adası da dâhil olmak üzere dört ada, dört farklı renkle gösterilerek Mayotte’un, Komorların bir parçası olduğu açıkça tasdik edilmiştir. 1996 ve 2002 yılları arasında milli bayrakta yer alan yeşil renk, İslamiyet’in rengini simgelemektedir.[30] 2002 senesinde revize edilen bayraktaki mavi renk, Büyük Komor Adası bayrağından; beyaz renk, Mayotte Adası bayrağından; sarı renk, Moheli Adası bayrağından; kırmızı renk, Anjouan Adası bayrağından alınarak yeni haline kavuşturulmuştur.[31]
Günümüzde halen daha devam etmekte olan Fransa’nın sömürü durumundaki Mayotte, Fransa Ulusal Meclisi’nde bir, Fransa Senatosu’nda ise iki milletvekili ile temsil edilmektedir.[32] Mayotte, 1 Ocak 2014 yılı itibariyle “en uzaktaki üye” sıfatıyla AB’ye iştirak etmiştir. Bu özelliği ile Mayotte Adası, AB’ye katılan ilk Müslüman toprak parçası olma özelliğine de sahiptir.
[1]TDV İslam Ansiklopedisi, Ahmet Kavas, ‘‘Komor Adaları’’, s.153-157 https://islamansiklopedisi.org.tr/komor-adalari [2] Ahmet Varol, ’‘Komorlar da Karışıklık’’, http://www.islamvehayat.com/1184_komorlar-da-karisiklik.html [3] Adjimael Halidi, ‘‘Comores: colonisation, insularite et imaginaire national’’, s.403 https://www.cairn.info/revue-les-cahiers-d-outre-mer-2018-2-page-403.htm [4] Britannica, ‘‘Comores’’, https://www.britannica.com/place/Comoros [5] Türkiye Gazetesi, ‘‘AB’nin İlk Müslüman Toprağı Mayotte’’, https://www.turkiyegazetesi.com.tr/dunya/120712.aspx [6] İnsamer, ‘‘Komorlar Birliği’’, https://insamer.com/tr/komorlar-birligi_514.html [7] Britannica, ‘‘Comores Government and society’’, https://www.britannica.com/place/Comoros/Government-and-society [8] Union des Comores Unité - Solidarité – Développement, https://beit-salam.km/ [9] Kavas, ‘‘Komor Adaları’’, s.153-157. [10] World History At KMLA, ‘‘ Hıstory Of The Comoros’’, https://www.zum.de/whkmla/region/eastafrica/xcomores.html [11] Kavas, ‘‘Komor Adaları’’, s.153-157. [12] Worldometer, ‘‘Comoros Population’’, https://www.worldometers.info/world-population/comoros-population/ [13] Worldometer, ‘‘Mayotte Population’’, https://www.worldometers.info/world-population/mayotte-population/ [14] La France en Union des Comoros, https://km.ambafrance.org/ [15]Stratejik Düşünce Enstitüsü, Başbakanlık, Ankara 2014, https://www.sde.org.tr/bolge/dogu-afrika-326 [16] Stratejik Düşünce Enstitüsü, Başbakanlık, Ankara 2014, https://www.sde.org.tr/bolge/dogu-afrika-326 [17] Nationsonline, ‘‘Comoros’’, https://www.nationsonline.org/oneworld/comoros.htm [18]The World Bank, ‘‘Latest Report on Poverty in the Comoros’’, https://www.worldbank.org/en/country/comoros/publication/latest-report-on-poverty-in-the-comoros [19]FAO, Profil de la peche par pays, ‘‘L’Union Des Comores’’, http://www.fao.org/fi/oldsite/FCP/fr/COM/profile.htm [20]Dünya Bülteni, ‘‘Komorlarda Patates Yetiştiriyoruz’’, https://www.dunyabulteni.net/dis-politika/komor-adalarinda-patates-yetistiriyoruz-h141696.html [21]TİKA, ‘‘TİKA’dan Komorlarda 172 Proje ve Faaliyet’’, https://www.tika.gov.tr/tr/haber/tika%27dan_komorlarda_172_proje_ve_faaliyet-55498 [22]T.C Dışişleri Bakanlığı, ‘‘ Komorlar Birliği’nin Ekonomisi’’, https://www.mfa.gov.tr/komorlar-ekonomisi.tr.mfa [23] İbrahim Özhasar, Modern İslam Ülkeleri,1.Cilt, s.197, https://l24.im/z8EPtgl [24] BBC Travel, ‘‘A famous island nobody knows’’, https://www.bbc.com/travel/article/20160219-a-famous-island-nobody-knows [25] Arab Cultural Trust, ‘‘Comores’’, https://web.archive.org/web/20161222095707/http://al-hakawati.net/english/states/comoros.asp [26] BBC, ‘‘Comores Country Profile’’, https://www.bbc.com/news/world-africa-13229685 [27]Worldometer, ‘‘Mayotte population’’, https://www.worldometers.info/world-population/mayotte-population/ [28]Anadolu Ajansı, ‘‘ 200 yıldır Fransa İşgali Altındaki Mayotte’’, https://www.aa.com.tr/tr/dunya/200-yildir-fransa-isgali-altindaki-mayotte/740617 [29]AFAM, Ahmet Kavas, ‘‘ Hint Okyanusu’nda Bir Ada Mayot (Mayotte)’’, https://afam.org.tr/hint-okyanusunda-bir-ada-mayot-mayotte/ [30] Atak Domain&Hosting, ‘‘ Komorlar Bayrağı’’, https://www.atakdomain.com/blog/komorlar-nufusu-komorlar-bayragi-komorlar-para-birimi-ve-komorlar-dili [31]Britannica, ‘‘ Mayotte’’, https://www.britannica.com/place/Mayotte [32]EU Monitor, ‘‘Mayotte's status with regard to the European Union’’, https://www.eumonitor.eu/9353000/1/j9vvik7m1c3gyxp/vj6ipo0ft6y7
Commentaires